جنبش نرم افزاری تولید ملی چیست؟

در کلاس پیش بینی تکنولوژی که به مباحث آینده نگاری در عرصه فناوری می پردازد، استاد چند نظریه از مدل ها و چهارچوب های فرآیندی آینده نگاری فناوری را بیان و چارچوب های مارتین در 1995، وروس در 2003، ساریتاس، تایماز و تامر در 2006، مایلز در 2002، پوپر در 2008، ریجر در 2001 و هورتون در 1999 را تدریس کرد. پس تدریس، سوالی برای من مطرح شد و آن اینکه در تمامی این نظریات، فرآیندهای قابل کنترل و پیش بینی شده ای مطرح بود که خروجی آنها تولید یک تکنولوژی در آینده است. اما در بسیاری از مواقع علی رغم اینکه تولید علم و تولید تکنولوژی نتیجه یک آینده نگاری است اما شامل فرآیندهای کنترل شده نیست و در یک جنبش نرم افزاری ایجاد شده؛ پس چرا در چارچوب های نظری مطرح، سخنی از آینده نگاری غیر قابل کنترل نشده است؟

وقتی این سوال را در کلاس مطرح کردم، از من خواسته شد تا بیشتر در خصوص جنبش نرم افزاری توضیح دهم و من با ذکر دو مثال سعی در شفاف تر شدن سوال خود کردم.

مثال اول من مقایسه دو پیام رسان لاین و تلگرام بود. پیام رسان خارجی لاین، خدمات استیکر و ربات را انحصاری انجام داد و در قبل آن کسب درآمد می کرد ولی در مقابل تلگرام این خدمات را رایگان انجام داد و دست کاربران را برای تولید استیکر و ربات باز گذاشت و نتیجه تولید استیکر و ربات هایی از سوی مردم و کاربران بود که برای مدیران این پیام رسان، از ابتدا قابل پیش بینی نبود و بر خلاف استیکرها و ربات های سادهپیام رسان لاین، پیشرفت زیادی را در این بخش از تکنولوژی پیام رسان ها در تلگرام رخ داد.

مثال دوم من به عملکرد صنایع هسته ای کشور در سال های 1390تا 1392بر می گشت. آن سال ها را شاید بتوان حساس ترین برهه زمانی در مذاکرات هسته ای در دولت قبل دانست و دولت با پافشاری بر روی حقوق هسته ای در مذاکرات خارجی و تولید شعارهایی چون "انرژی هسته ای حق مسلم ماست"، مسئله هسته ای را از یک مسئله دولتی و حاکمیتی به یک مسئله مردمی تبدیل نمود و مردم را نیز با خود همراه ساخت و خروجی این همراهی افزایش چشمگیر شرکت کنندگان در رشته فیزیک هسته ای در کنکور دانشگاه ها بود، به حدی که وزارت علوم مجبور به ایجاد ظرفیت های جدید در دانشگاه ها برای این رشته شد. از سوی دیگر نیز در همین بازه زمانی کوتاه دو ساله، شاهد رونمایی دستاوردهای بزرگی در صنعت هسته ای همچون غنی سازی اورانیوم 3.5 درصد و در مرحله بعد 20 درصد، تولید سانتریفیوژهای پیشرفته تر و راکتورهای تحقیقاتی و ... بودیم. دستاوردهایی که موجب تعجب مذاکره کنندگان کشورهای 1+5 شد و برای آنها این سوال مطرج گردید که چگونه ممکن است کشوری در عرض دو سال به چنین دستاوردهای علمی بزرگی دست یابد.

ورای هر گونه قضاوت در خصوص تصمیمات سیاسی در آن مقطع زمانی، سیاست های دولت دهم خواسته یا ناخواسته، آگاهانه یا ناآگاهانه منجر به ایجاد یک جنبش نرم افزاری در حوزه صنعت هسته ای در کشور شد. جنبشی که اگر نبود صرفا شاهد بروز ظرفیت های محدود دولتی می بودیم ولی این جنبش ظرفیت های عظیم مردمی را در این بخش آزاد نمود.

به نظر می رسد اگر انحصار در صنایع مادری چون خودروسازی نبود و خودروسازان بستر را برای آزاد شدن ظرفیت عظیم مردمی فراهم می کردند، امروزه به مونتاژکاری تولید کنندگان چینی شدن در این صنعت نزول نمی کردیم و می توانستیم همگام با استانداردهای روز جهانی، به رقابت با خودروسازان مطرح جهانی بپردازیم. صنعت خودرو مشتی است از نشانه خروار دیگر صنایع کشور. در کمتر صنعتی شاهد یک جنبش نرم افزاری و یک گفتمان عمومی هستیم. در تمامی سال های گذشته، دغدغه تولید علم، تکنولوژی و کالای ایرانی کمتراز سوی دولت دیده شده و هیچگاه به یک مطالبه عمومی تبدیل نشده است. همگان صرفا رفع مشکلات اقتصادی را طلب می کنند و این در حالیست که حل این مشکلات خود در دغدغه مند شدن کل کشور در امر تولید است. تولید علم و دانش ایرانی، تولید تکنولوژی ایرانی و تولید کالای ایرانی.

این بخش از درس پیش بینی تکنولوژی تمام شد ولی من می توانم مشابه این جنبش نرم افزاری را در عرصه سیاسی، همان حماسه مردمی در ایام انتخابات بنامم. حماسه ای که از عهده هیچ دولتی بر نخواهد آمد و البته اگر بخواهم مثال بزرگتری را بیان کنم، آن چیزی جز حماسه بزرگ مردمی در پیاده روی اربعین حسینی نخواهد بود.

جنبش نرم افزاری در هر زمینه ای یعنی گفتمان سازی اجتماعی در همان زمینه. «وقتی گفتمان‌سازی شد، آن‌وقت همه به این فکر خواهند افتاد، یعنی در همه یک انگیزه‌ای به وجود می‌آید؛ کأنّه یک جادّه‌ی وسیع و یک بزرگ‌راهی به وجود می‌آید که همه میل میکنند از این بزرگراه حرکت کنند.» حضرت آیت الله سید علی خامنه ای - سوم شهریور 1395

اگر کشور توانست در یک مقطع زمانی در صنعت هسته ای گفتمان سازی کند و ظرفیت های اجتماعی را در آن خصوص آزاد نماید، مطمئنا می تواند این تجربه موفق را به دیگر بخش های صنعتی کشور تسری دهد. هر کدام به شیوه مخصوص و مرتبط با جنس خود.

مقام معظم رهبری در دیدار با روسای دانشگاه ها در سال 1383 میوه ایجاد جنبش نرم افزاری را اینگونه بیان می کنند:

جنبش نرم افزاری، یعنی در معرفت علم ننشینید دست خود را دراز کنید تا دیگران بکارند و میوه چینی کنند و هر مقدار از میوه را که لازم نداشتند، بیاورند در دست شما بگذارند. برو بکار، برو آبیاری کن، بر روی بنایی که دیگران ساخته اند، بنا بساز، این هدف ما بود. عده ای می گفتند ما نمی فهمیم! الان هم از گوشه و کنار شنیده ام که عده ای سخنان یأس آفرین می زنند: مگر ما می توانیم؟ بله، می توانیم. ما در میدان های گوناگون و در فضای معرفت علمی امروز دنیا می توانیم کارهایی بکنیم که هنوز در دنیا نو باشد، این در همه زمینه ها کاملاً امکان پذیر است.

در انتها به نظر می رسد آنچه صنعت و تولید به آن تشنه است، بیش از آنکه پول باشد، گفتمان سازی برای آزاد شدن سرمایه های مردمی است. سرمایه مردمی ای که چیزی جز حماسه در عرصه علمی و اقتصادی خروجی آن نخواهد بود.