هم اکنون عضو شبکه تلگرام رجانیوز شوید
يكشنبه 10 تير 1403 19:42 ساعت
شناسه خبر : 381650
استاد روابط بینالملل در گفتگو با رجانیوز:
سیستم ادراکی ظریف، دقیقا همان کاری را با آیات قرآن کرد که پیش از این با برجام کرده بود/ منطق دشمن شناسی قرآن با جناب ظریف متفاوت است/ رویه ظریف نه تنها با منطق قرآنی نسبت ندارد، بلکه با علم و تجربه روابط بینالملل هم ناسازگار است
حجت الاسلام دکتر مجتبی عبدخدایی درباره سخنان ظریف گفت: آنچه ظریف و دوستاناش با برچسب «دلواپسی» بعنوان تحقیر و ناسزا در ادبیات سیاسی این کشور رائج نمودند در نزد اندیشمندان حوزه روابط بینالملل، شرط اولیه عمل و بعنوان فضیلت در محیط اقتدارگریز روابط بینالملل است.
گروه سیاست-رجانیوز: مواضع وزیر اسبق امور خارجه در برنامههای تبلیغاتی یکی از نامزدهای چهاردهمین انتخابات زودهنگام ریاست جمهوری واکنشهای قابل تاملی را در پی داشت؛ جایی که محمد جواد ظریف در جریان تبلیغات انتخاباتی ریاست جمهوری در برنامه میزگرد سیاسی در دفاع از برجام و تکرار عهدشکنی دشمنان به آیاتی از سوره انفال استناد قرائت کرد. پیرامون اتفاقات اخیر با حجت الاسلام دکتر مجتبی عبدخدایی عضو هیات علمی گروه روابط بینالملل دانشگاه علامه طباطبایی به گفتگو نشستیم.
متن کامل این گفتگو در اختیار مخاطبان رجانیوز قرار دارد.
وزیر اسبق امور خارجه در یک میزگرد انتخاباتی با معنا و تفسیر برخی آیات قرآن به توجیه سیاست خارجی خود پرداختند که واکنشهایی به همراه داشت، نظر شما به عنوان متخصص این امر چیست؟
سیستم ادراکی جناب ظریف، دقیقا همان کاری را با وی و آیات قرآن کرد که پیش از این با متن تالیف شده برجام کرده بود. یعنی آیاتی را که نمیپسندد و از ذهنشان بدور است و یا با چارچوب تفکر وی همخوانی ندارد، حذف کرده و نادیده میگیرد. همانطور که در برجام هم نکاتی که اکثر کارشناسان از صراحت متن برجام مشاهده میکردند، وی انکار مینمود.
در نظریههای سیاست خارجی اندیشمندان متعدد و زیادی به بحث خطاهای ادراکی و شناختی پرداختهاند. از جمله میتوان به کتاب برداشت و خطاهای برداشتی در سیاست بین الملل نوشته «رابرت جرویس»، اشاره نمود. شهید مطهری نیز در کتاب شناخت خود، به این بحث پرداخته اند. نکته قابل توجه این است که این خطا در افراد احساسی و هیجانی بیشتر رخ میدهد و شایسته است چنین افرادی تا بر هیجانات خود غالب نشدهاند، از صحنه تصمیمات مهم و سرنوشت ساز پرهیز کنند.
بدون تردید رفع اختلافات و منازعات از امور مهم و از اهداف انبیای الهی است. قرآن کریم همانطور که برپاداشتن مردم به عدالت و قسط را از اهداف بعثت برشمرده است، میفرماید: «لِيَقُومَ ٱلنَّاسُ بِٱلۡقِسۡطِ» (حدید:25)، همینطور میفرماید خداوند پیامبران را مبعوث نمود تا در ميان مردم، دربارۀ آنچه اختلاف داشتند، داورى كند. «لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فيمَا اخْتَلَفُوا فيهِ» (بقره:213) در منطق قرآنی تنها و تنها از طریق برپاداشتن معیارهای حق که از جانب پروردگار نازل شده است میتوان عدالت و قسط را برپاداشت و تنها از این طریق میتوان جنگها را پایان بخشید و به صلح دست یافت.
اما نکته مهم تفاوت فاحشی است که میان صلحطلبی و همزیستی که قرآن سخن از آن به میان میآورد، و میان صلحگرایی جناب ظریف وجود دارد. از قضا آیاتی که وی به آن اشاره کردند به بخشی از این تفاوتها میپردازد، و درسهای آموختنی برای دستگاه دیپلماسی کشور دارد.
موضوع آیات بیان شده در سوره انفال، بیان چگونگی رفتار با مشرکان در عرصه جنگ است. اما محتوای این آیات، تحلیل عمیقی نسبت به منطق رفتاری دشمنان ارائه میکند و بر اساس آن به قواعد درهم آمیختگی میدان و دیپلماسی برای پیشبرد اهداف و غلبه بر دشمن میپردازد. در این راستا آیات مذکور چند اصل کلی را بیان میکند.
نخست آنکه عهدشکنی و عدم پایبندی به تعهدات، رویه و عادت رفتاری دشمنان در قبال مومنان است. و اساسا مشرکان را به اینصورت معرفی میکند که آنان کسانی هستند که هر بار با سرانشان عهد مىبندى، عهدشان را مىشكنند و از عهدشكنى هم باكى ندارند. «ٱلَّذِينَ عَٰهَدتَّ مِنۡهُمۡ ثُمَّ يَنقُضُونَ عَهۡدَهُمۡ فِي كُلِّ مَرَّةٖ وَهُمۡ لَا يَتَّقُونَ» (انفال:56).
این موضوع در آیات دیگری از قرآن نیز بعنوان یک اصل ذکر شده است. در سوره توبه ابتدا میفرماید: با آن همه عهدشكنى مشرکان، ديگر چطور قرارداد آنان پيش خدا و پيامبرش میتواند معتبر باشد. سپس بیان می دارد: بله، چطور عهدشان محترم باشد؟ حال آنكه اگر بر شما غلبه كنند، نه حق خويشاوندى را رعايت خواهند كرد و نه پایبندی به عهد و پیمان را. آنان با چربزبانى، اعتمادتان را جلب مىكنند؛ ولى در دلهايشان غير از آن چيزى است كه بهزبان مىآورند و بيشترشان عهدشكناند «كَيۡفَ وَإِن يَظۡهَرُواْ عَلَيۡكُمۡ لَا يَرۡقُبُواْ فِيكُمۡ إِلّٗا وَلَا ذِمَّةٗۚ يُرۡضُونَكُم بِأَفۡوَٰهِهِمۡ وَتَأۡبَىٰ قُلُوبُهُمۡ وَأَكۡثَرُهُمۡ فَٰسِقُونَ» (توبه: 8)
سپس می فرماید: این شیوه آنان است که دربارۀ هيچ مومنی، نه حق خويشاوندى را رعايت مىكنند و نه عهد و پیمانشان را پایبند هستند. رویه آنها این است که تجاوزكارند «لَا يَرۡقُبُونَ فِي مُؤۡمِنٍ إِلّٗا وَلَا ذِمَّةٗۚ وَأُوْلَـٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡمُعۡتَدُونَ» (توبه:10). و در ادامه می فرماید: با پيشوايان كفر پيكار كنيد زیرا به هیچ عهد و پیمانی وفادار نیستند. باشد كه با اين شدت عمل، دست از عهدشكنى بردارند. «فَقَٰتِلُوٓاْ أَئِمَّةَ ٱلۡكُفۡرِۙ إِنَّهُمۡ لَآ أَيۡمَٰنَ لَهُمۡ لَعَلَّهُمۡ يَنتَهُونَ» (توبه: 12).
و به جهت همین رویه رفتاری است که در آیات مورد بحث، قرآن دشمنان مومنان را بدترین موجودات روی زمین در نزد خداوند معرفی مینماید. طبیعی است که مسلمانان در مواجهه به چنین دولتها و بازیگرانی باید از هرگونه ساده لوحی، سستی و کوتاهی، تساهل و تسامح، مماشات و باج دهی پرهیز کنند.
دوم آنکه عداوت و دشمنی مشرکان مستکبر با مسلمانان، رویه همیشگی و دائمی آنان است. قرآن میفرماید: اگر دستشان به شما برسد، خواهید دانست كه در نهایت دشمنی با شما هستند و هرگونه عمليات ميدانى و جنگ روانى علیه شما دریغ نخواهند ورزید. با این هدف که شما را هم بىایمان کنند «إِن يَثۡقَفُوكُمۡ يَكُونُواْ لَكُمۡ أَعۡدَآءٗ وَيَبۡسُطُوٓاْ إِلَيۡكُمۡ أَيۡدِيَهُمۡ وَأَلۡسِنَتَهُم بِٱلسُّوٓءِ وَوَدُّواْ لَوۡ تَكۡفُرُونَ» (ممتحنه:2).
همچنین در سوره بقره میفرماید: هرگز يهود و نصارى از تو راضى نخواهند شد، مگر آنکه به طور كامل تسليم خواستههاى آنها شوى«وَلَن تَرۡضَىٰ عَنكَ ٱلۡيَهُودُ وَلَا ٱلنَّصَٰرَىٰ حَتَّىٰ تَتَّبِعَ ملتهم» (بقره:120). در نگاه قرآن آنان همواره با مسلمانان سرجنگ دارند، از اینرو دستور به نبرد میدهد و میفرماید: در راه خدا، بجنگيد با آنانکه همواره با شما سرِ جنگ دارند. «قَٰتِلُواْ فِي سَبِيلِ ٱللَّهِ ٱلَّذِينَ يُقَٰتِلُونَكُمۡ» ( بقره:190)
سوم آنکه قرآن در آیات مورد اشاره تاکید دارد که اگر در هنگام رویارویی با این موجودات عهدشکن، با کانونهای برنامهریزی و پشتیبانی آنان قاطعانه برخورد نکنید و بنیانهای توطئهگری را ریشهکن نسازید، و صرفا به شکست قوا و نابودی سربازان آنان بسنده کنید، فتنهگری آنان علیه شما ادامه خواهد یافت و تاکید میفرماید: پس اگر در مواجهه دست شما به آنها رسيد، چنان عرصه را بر آنها تنگ كنید كه عقبۀ آنها تارومار شوند تا عاقبت عهدشكنى را لمس كنند «فَإِمَّا تَثۡقَفَنَّهُمۡ فِي ٱلۡحَرۡبِ فَشَرِّدۡ بِهِم مَّنۡ خَلۡفَهُمۡ لَعَلَّهُمۡ يَذَّكَّرُونَ» (انفال:57) این اصل در آیات ابتدائی این سوره و در موارد دیگری از قرآن نیز بصورت قاعده کلی نیز بیان شده است و میفرماید: با اين فتنهگرها آنقدر بجنگيد تا ديگر فتنهاى در عالم نباشد. «وَقَٰتِلُوهُمۡ حَتَّىٰ لَا تَكُونَ فِتۡنَةࣱ» (انفال:39)(بقره:193)
چهارم آنکه قرآن میان پایبندی به قرارداد و ساده لوحی در مقابل دشمنان تفکیک میگذارد و مسلمانان را از هرگونه سوء استفاده دشمنان از وفاداری آنان به تعهدات برحذر میدارد. بدین معنا که وضعیت عدم اطمینانی که ناشی از رویه رفتاری کافران به بدعهدی است، ایجاب میکند که ساده لوحانه با این اصل برخورد نکنیم.
بلکه در چنین فضایی حتی اگر بیم بدعهدی و پیمان شکنی و تهدید امنیتی وجود داشته باشد، صرف این بیم کافی است برای اینکه پیمان را یکطرفه بتوان نقض کرد. از اینرو اصل بر لزوم کنار گذاردن پیمان در صورت ترس امنیتی است و میفرماید:و چنانچه از خيانتكارى این چنین پیمان شکنانی بیم داری، در اين صورت تو نيز عهد آنها را نقض كن و جلویشان بینداز، كه خدا خيانتكاران را دوست نمىدارد « وَإِمَّا تَخَافَنَّ مِن قَوۡمٍ خِيَانَةٗ فَٱنۢبِذۡ إِلَيۡهِمۡ عَلَىٰ سَوَآءٍۚ » (انفال:58)
پنجم آنکه در چنین وضعیت بی اعتمادی و عدم اطمینانی، اصل بر این است که اولا باید تجهیز منابع همه جانبه وآمادگی نظامی کامل صورت گیرد: «وَأَعِدُّواْ لَهُم مَّا ٱسۡتَطَعۡتُم مِّن قُوَّةٖ وَمِن رِّبَاطِ ٱلۡخَيۡلِ تُرۡهِبُونَ بِهِۦ عَدُوَّ ٱللَّهِ وَعَدُوَّكُمۡ وَءَاخَرِينَ مِن دُونِهِمۡ لَا تَعۡلَمُونَهُمُ ٱللَّهُ يَعۡلَمُهُمۡۚ» (انفال:60) براى مقابله با دشمن، هرچه مىتوانيد نيرو و تجهيزات نظامى آماده كنيد تا بدين وسيله، دشمنان خدا و خودتان را، و نيز دشمنان پشت صحنهاى كه آنها را نمىشناسيد. ولى خداوند آنها را مىشناسد، به وحشت بیندازید.
ثانیا باید کاملا بسیج منابع انجام شود. قرآن تاکید مینماید:«يَـٰأَيُّهَا ٱلنَّبِيُّ حَرِّضِ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ عَلَى ٱلۡقِتَالِ» (انفال:65) ای پيامبر مسلمانان را به جنگ با دشمن تشويق كن.
ششم آنکه در مقابله با دشمن، صرفا به مقابله با او بسنده نکنید بلکه نقاط استراتژیک، او را هدف قرار دهید و بسیار قاطعانه عمل کنید. «فَٱضۡرِبُواْ فَوۡقَ ٱلۡأَعۡنَاقِ وَٱضۡرِبُواْ مِنۡهُمۡ كُلَّ بَنَانࣲ» (انفال:12)
با توجه به نکات فوق و در چنین وضعیتی، اگر دشمن پیشنهاد آتش بس داد شایسته است که مسلمانان هم از این پیشنهاد روی برنگردانند. اما در همین سوره تاکید میفرماید که نباید توافق با دشمن جنبه عقب نشینی و ضعف داشته باشد. «يَـٰأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ إِذَا لَقِيتُمُ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ زَحۡفࣰا فَلَا تُوَلُّوهُمُ ٱلۡأَدۡبَارَ» (انفال:15) اى اهل ايمان، هر گاه با گروه مهاجم كافران در ميدان كارزار رو به رو شويد مبادا پشت به آنها كرده و از جنگ بگريزيد.
بلکه باید جنبه پایداری و مقاومت داشته باشد.«یَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ إِذَا لَقِيتُمۡ فِئَةࣰ فَٱثۡبُتُواْ وَٱذۡكُرُواْ ٱللَّهَ كَثِيرࣰا لَّعَلَّكُمۡ تُفۡلِحُونَ» (انفال:45) اى كسانى كه ايمان آوردهايد، هرگاه با فوجى (از دشمن) مقابل شديد پايدارى كنيد و خدا را پيوسته ياد آريد.
اساسا منطق قرآن مبتنی بر عدم هرگونه صلح ورزی و سازشی است که حکایت از ضعف و سستی نماید. «فَلا تَهِنوا وَتَدعوا إِلَى السَّلمِ وَأَنتُمُ الأَعلَونَ وَاللَّهُ مَعَكُم وَلَن يَتِرَكُم أَعمالَكُم» (محمد:35) در برابر دشمن، سستى نكنيد و صلح و سازشِ ذلتبار نخواهيد؛ حال آنكه پيروز ميدان شماييد.
از اینرو میتوان دریافت که جنس صلحگرایی که مورد توجه قرآن است مبتنی بر هوشیاری و آمادگی رویارویی و بازدارندگی است. مبتنی بر باج ندادن به رقیب و پرهیز از هرگونه ضعف و سازش در مقابل دشمن و مبتنی بر مقاومت است.
اما صلح جویی جناب ظریف، مبتنی بر خوشبینی، اعتماد نمودن، امتیازدهی با هدف کوتاه آمدن دشمن، و امکان رفع تنش از طریق خلع سلاح خود و برجسته نمودن نقش قراردادها و توافقات امتیازدهنده به رقیب است که در نهایت چیزی جز کسب کاپ اخلاق از دست قدرتهای مستکبر عائد کشور نخواهد کرد.
همچنان که منطق دشمن شناسی قرآن با جناب ظریف متفاوت است. جناب ظریف تصریح داشتند که قائل به استفاده از کلمه دشمن نیستند و طنزآمیز آن است که این سخن را در ایام شهادت سردار سلیمانی بیان داشتند.
در صورتی که در منطق قرآن، در مقابل مسلمانان، دشمنی قرار دارد که همواره سودای جنگ با مومنان را در سر دارد. سرجنگ داشتن او هم بعلت سوء تفاهمات، یا تنش آفرینی مسلمانان نیست. قرآن در تقابل جبهه حق و باطل هیچگاه جبهه خودی را به آتش افروزی متهم نمیکند.
بلکه قدرتهای استکباری، چون بنیان وجودی خود را بر ظلم و بی عدالتی بنا نهادهاند، رهایی بخشی اسلام را برنمیتابند و آن را تهدیدی وجودی علیه بقای خود میدانند. از اینرو از تمامی ابزارها از جمله معاهدات و توافقنامهها برای پیشبرد اهداف خود استفاده میکنند.
از نظر آقای ظریف نظریههایی مثل واقعگرایی، لیبرالیسم و سازه انگاری مکاتب فکری نیستند بلکه ابزار اند و فقط اسلام را مکتب فکری میدانند؛ نظر شما به عنوان یک اسلام شناس از ارتباط این گزاره مطروحه و الگوی سیاست خارجی وی چیست؟
سخن پیرامون نظریه پردازی اسلامی در روابط بین الملل و تفاوت سطح تحلیل آن از تئوریهای رایج بسیار است. اما مطلبی که وی انکار میکند و بر آن پافشاری مینماید از قضا نکتهای است که تمامی تئوریهای رائج روابط بینالملل، بر آن بعنوان یک واقعیت عینی و بعنوان مقولهای هستی شناسانه اتفاق نظر دارند و آن این است که محیط آنارشیک روابط بین الملل، که در آن قدرت فائقهای وجود ندارد که قانونگذاری نماید و متخطی از قانون را مجازات کند، وضعیتی را پدیدار میسازد که لازمه این وضعیت، عدم اطمینان، عدم قطعیت (Uncertainty) و فقدان ثبات است و این وضعیت منطق خاصی را بر رفتارها و روابط بازیگران این عرصه تحمیل میکند که مهمترین آنها عدم اعتماد، عدم پایبندی و ضرورت خوداتکایی و استقلال کشورها در تامین امنیت خود میباشد.
در چنین وضعیتی، احتیاط ورزی، حزم اندیشی (prudence)، محکم کاری، و اخذ تضمین گام به گام شرط نخست هر اقدام عقلانی است. البته باید توجه داشت که حزم اندیشی بمعنای عدم تحرک و بی فعلیتی نیست. کسی که در میدان فعال است حزم اندیشی میکند نه آنکه فارغ از میدان دلخوش کرده است.
آنچه وی و دوستان محترمشان با برچسب «دلواپسی» بعنوان تحقیر و ناسزا در ادبیات سیاسی این کشور رائج نمودند در نزد اندیشمندان حوزه روابط بین الملل، شرط اولیه عمل و بعنوان فضیلت در محیط اقتدارگریز روابط بین الملل است.
نگرش اسلامی به روابط بینالملل نیز در این نکته با تئوریهای روابط بین الملل همداستان است. همانطور که پیشتر عرض کردم در منطق قرآنی آنجا که پای مومنان به میان بیاید، قدرتهای استکباری نوعا به هیچ عهد و پیمانی وفادار نمیمانند و نه تنها پایبند به قراردادها و معاهدات نیستند بلکه حتی قوم و خویشی هم در این عرصه نمیشناسند.
هنوز بلایی که اروپائیان در آخرین دهه از قرن بیست بر سر هم نژادیهای خود، یعنی مسلمانان بوسنی هرزگوین آوردند از یادمان نرفته است. امروز نیز شاهد ظلم و اجحاف بیرویهای و گستردهای هستیم که در حق زنان و دختران محجبه مسلمان و هم نژاد خود در کشورهای اروپایی روا میدارند. لازمه چنین وضعیتی حزم اندیشی و عدم اعتماد است نه خوشبینی رویاپردازنه.
تاریخ روابط بینالملل حاکی است که سکولارسازی در عرصه جهانی، ایمان گرایی را تهدید وجودی علیه خود میداند و همواره سرجنگ با مومنان دارد و در این مسیر از هیچ فتنه گری، خدعه و خیانت، و عهدشکنی دریغ نمیورزد و این رویه رفتاری آنان است و حتی از تحریف آیات قرآن نیز کوتاهی نخواهد کرد.
یکی از اساتید اسلام شناس دانشگاه ویرجینیا تعریف میکرد که یکی از نهادهای امنیتی بینالمللی پیشنهاد انعقاد پروژهای پیرامون جهاد در اسلام را به او داده بودند و از او خواسته بودند که تمامی آیات جهاد و قتال را به جهاد با نفس و مبارزه اخلاقی تحریف نماید.
به نظر شما نسبت الگوی رفتاری آقای ظریف در سیاست خارجی با منطق قرآنی چیست؟
الگوی رفتاری قرآن واضح و مبتنی بر «أَشِدَّآءُ عَلَى ٱلۡكُفَّارِ رُحَمَآءُ بَيۡنَهُمۡۖ» (فتح :29) است یعنی روابط مسلمانان با یکدیگر باید بر اساس محبت و رحمت متقابل باشد. همچنانکه در مقابل قدرتهای استکباری و کافران، باید از موضع اقتدار و مستحکم عمل نمایند.
قرآن در آیات متعددی تصریح مینماید که کفار و منافقان باید در شما غلظت و استحکام ببینند. (توبه:123، تحریم:9)، و باید از موضع عزت و اقتدار با آنان مواجه شد. «أَذِلَّةٍ عَلَى ٱلۡمُؤۡمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى ٱلۡكَٰفِرِينَ» (مائده:54) علاوه بر آن اصل دیگر رفتاری در مقابل بیگانگان، عدم دوستی و مودت با آنان است «لَا تَتَّخِذُواْ عَدُوِّي وَعَدُوَّكُمۡ أَوۡلِيَآءَ تُلۡقُونَ إِلَيۡهِم بِٱلۡمَوَدَّةِ». آنان خیر و صلاح جامعه ایمانی را برنمیتابند.
قرآن در سوره آلعمران، هم منطق رفتاری دشمنان را توضیح داده است و هم شیوه رویارویی با آن را. در ارتباط با منطق رفتاری دشمنان تاکید میورزد که اولا، بیگانگان از هیچ دشمنی و عداوتی کوتاهی نمیکنند. ثانیا، ظاهر مسالمتآمیزی بخود میگیرند اما بسیار نسبت به شما کینهورزانه و مغرضانه عمل میکنند و از شما عصبانی هستند. ثالثا، اگر دقت کنید عداوت و کینهورزی آنان از بیانات آنها هم آشکار است اما باید بدانید که دشمنی قلبیشان و نقشه کشی پنهانشان بسیار بیشتر است.
از اینرو شیوه رویارویی با آنان را بر این اساس قرار میدهد که اولا، بیگانگان را خودی ندانید و آنان را محرم اسرار خود نسازید. ثانیا، کاملا منطق رقابت آنان خصمانه است اما اگر استقامت ورزید نقشهها و توطئههای آنان خنثی میشود و توان ضربه زدن به شما را ندارند. در سطح کلان نیز، سطح تحلیل منطق قرآنی بر اساس شکل گیری تقابل قهری حق و باطل است. زیرا قدرتهای استکباری، ایمانگرایی مبتنی بر قسط و عدالت را تهدید وجودی علیه جایگاه خود در نظام بینالملل میدانند.
اما نکته مهم آن است که سخن و رویه جناب ظریف نه تنها با منطق قرآنی نسبتی ندارد، بلکه با علم و تجربه روابط بینالملل هم ناسازگار است. در روابط بینالملل میان صلحطلبی مبتنی بر آویزان شدن (Band wagoning)، و باجدهی (Appeasement)، با صلح طلبی مبتنی بر توازن قدرت (Balancing) و بسیج منابع تفاوت و تمایز بسیار است.
دو سیاست نخست از راهبردهای صلحطلبی لیبرال و نگاه چمبرلنی به عرصه بینالملل است و هر دو بعنوان راهبردهای ناکارآمد و منسوخ تلقی میشود که تاریخ روابط بینالملل شاهد ناکارآمدی آن بوده است.
اگر دولتها بدنبال پایان بخشیدن به جنگها و منازعات هستند باید با آماده شدن برای جنگ، دندان طمع رقیب را بکشند. دولتهایی مانع تجاوز تجاوزکاران میشوند که آماده جنگیدن باشند. این درسی بود که تمامی جهان از جنگ جهانی دوم گرفت و نگرش ایده آلیسم لیبرال و ادبیات منسوخ آنان مانند بازی برد-برد را به زبالهدان تاریخ فرستاد. اما اینکه چرا برخی دولتمردان ما بر استفاده از آن منطق و ادبیات اصرار میورزند جای شگفتی دارد.
نگاه آرمانگرایی لیبرال در روابط بینالملل نه تنها به منطق آنارشیک و ماهیت سیاست بینالملل توجه ندارد، بلکه در خصوص منطقه غرب آسیا، اقتضائات این منطقه و تحولی که انقلاب اسلامی در نظم منطقهای وجهانی ایجاد کرده است، نیز درک درستی ندارد و با این چهارچوب نگرش نمیتوان تحلیل صحیحی از وقایع و یا حتی نزدیک به واقع داشت.
واقعیت آن است که ایالات متحده بعد از فروپاشی شوروی در ۱۹۹۱ در به راه انداختن جنگهای متعددی نقش اصلی را داشته و عامل اصلی در بیثبات کردن غرب آسیا بوده است. همچنین موجب وارد شدن خسارات وسیع و گستردهای به ساکنان منطقه و تخریب کشورهای متعدد بوده و هست.
سیاستگذاران آمریکا حتی در تولید بحران روسیه بر سر اوکراین نیز نقش کلیدی داشتند. هر چند تقریباً در هیچ یک از این درگیریها به موفقیت معناداری دست پیدا نکردهاند. اما واقعیت این است که قدرتهای استکباری مانند لیبرالها سخن میگویند اما همچون رئالها عمل میکنند.
نظامیگری لیبرالگرایان آبرویی برای صلحطلبی لیبرال باقی نگذاشته است که دوستان داخلی ما در حسرت آن نشستهاند. این واقعیت در مورد جمهوری اسلامی سابقه بیشتری دارد و با انقلاب اسلامی شروع گردید.
بعد از حادثه ۱۱ سپتامبر دولتمردان آمریکا تصریح کردند که لازمه توسعه نظم لیبرال، تغییر در دولت ایران است و مداخله در منطقه را بر اساس طرح خاورمیانه بزرگ طراحی کردند. اما واقعیت نشان داد که قادر به استحاله یا براندازی (Regime change) جمهوری اسلامی نیستند.
از اینرو برخی سیاستمداران آمریکایی بسوی راهبرد مماشات با ایران تمایل پیدا کردند. در مقابل برخی دیگر برای جلوگیری از این سیاست، راهبرد درگیرسازی (engagement) را مطرح نمودند. این راهبرد در مقابله با رقیبی است که از یکسو امکان براندازی او نیست و نمیتوان او را از صحنه رقابت حذف کرد و از سوی دیگر هرگونه مماشات و مصالحه واقعی با او، موجب تقویت، جری شدن و گسترش الگوی وی میشود.
بر این اساس، راهبرد درگیرسازی با تظاهر به بده و بستان، و دادن نقش محدود به رقیب در درون نظم موجود، زمینه تخلیه منابع قدرت رقیب را فراهم میسازد و به تدریج رقیب شکستناپذیر را به سمت استحاله و تغییر مسیر منحرف میکند.
بر اساس این تلقی، سیاست درگیرسازی (یا بنابر ترجمهای که جناب ظریف و دوستان وی از واژه engagement به راهبرد تعامل دارند) از دوران اوباما و خصوصا در ارتباط با ایران، مورد توجه آمریکاییها قرار گرفت. در این برداشت از درگیرسازی وتعامل، مذاکره بعنوان ابزاری برای دیپلماسی تلقی نمیشود، بلکه راهبرد و سیاستی مستقل با هدف ناتوانسازی تدریجی از طریق عوامل زیر است:
نخست، کسب و تکمیل اطلاعات؛ به این معنا که مذاکره با دیپلماتها (و نه لزوما رهبران)، موجب کسب اطلاعات سودمندی از برنامههای مهم و وضعیت ایران میگردد که بعنوان تکمیل کننده منابع اطلاعاتی دیگر عمل میکند. از اینرو آنان استدلال میکردند که عدم مذاکره نوعی خود محرومیتی (Self-denial) از دستیابی به اطلاعات است که باید از آن پرهیز شود.
دوم، تلاش برای تغییر ادراک و نگرش مذاکره کنندگان و در نتیجه اعمال نفوذ بر رهبران سیاست خارجی؛ این تغییر نگرش میتواند به طرق مختلف اقناعی صورت گیرد. گاهی با تصویرسازی از وضعیت نامناسب جهانی رقیب، مذاکره کنندگان را در وضعیت فرودستی مینشاند و گاهی با برقراری ارتباطات عاطفی و احساسی، نگرش سیاستمداران رقیب را نسبت به موضع خصمانه خود با چالش مواجه میسازد و در نهایت آنان را به این باور میرساند که میتوان در میدان دشمن، بازی منطقی و معقولی را داشت.
سوم، ارتباط مستقیم با افکار عمومی ایران و القای این تفکر که دولتهای آنان، یا دولتمردان سازشناپذیر آنان، مسئول انزوای جهانی و محرومیتهای تحریمی میباشند. از نگاه آنان تحریمهای اقتصادی هنگامی میتواند تاثیرگذار باشد که بتواند همراه با تحمیل شرائط سخت، احساس فلاکت، بدبختی و فقر را به همراه آورد و همزمان این ادراک را با معرفی افراد و جریانهای سازشناپذیر بعنوان مسببان وضع موجود پیش ببرد. تا از یکسو جلوی تجهیز منابع را بگیرد و از سوی دیگر عامل داخلی را مسبب مشکلات معرفی نماید.
چهارم، ایجاد خودتحریمی یا خود خلع سلاح سازی برای ضربه نهایی سخت؛ آمریکا بعد از جنگ ویتنام در هیچ نبردی وارد نشده است مگر آنکه از قبل تلاش نمود تا رقیب را پیش از ورود به صحنه رویارویی مستقیم، خلع سلاح کرده و منابع قدرت او را تخلیه نماید و سپس با یک نبرد صوری، خود را فاتح عرصههای جنگی معرفی سازد. راهبرد درگیرسازی نوعی وارد ساختن رقیب به خود خلع سلاحسازی در حوزههای مختلف قدرت از طریق مذاکره و وارد شدن در قراردادها، تعهدات و فرآیندهای محدودیت ساز است. تا در نهایت با ضربه نظامی نهایی و کم هزینه رقیب را نابود سازد.
دوستانی که گمان میکنند با بازی در راهبرد درگیرسازی آمریکا میتوان تحریمها را التیام بخشید لازم است اولا به ماهیت این استراتژی و کارکرد آن توجه نمایند و ثانیا اهداف عملیاتی راهبرد درگیرسازی ایالات متحده نسبت به جمهوری اسلامی را بازخوانی نمایند.
آنچه در گزارش «ایلان گولدنبرگ» آمده است به خوبی نشان دهنده چرایی اصرار آمریکا نسبت به ادامه مذاکره با ایران است. بر اساس این سیاست، برجام نیازمند توافقات تکمیلی است که بند غروب تحریمها «sunset clause»، سیاستهای ایران در منطقه و موضوع موشکهای بالستیک ایران را فیصله بخشد و محدویتها و قید و بندهای هستهای ایران را سفتتر و طولانیتر کند.
این واقعیت در بیان «سالیوان» نیز مورد تأکید قرار گرفته است که هرگونه تخفیف و تعلیق تحریمها توسط آمریکا ممکن و عملی نیست مگر آنکه این اطمینان حاصل شود که ایران بلافاصله مذاکره دربارۀ توافقات بعدی را آغاز میکند. مذاکراتی که دستکم جدول زمانی توافق را تمدید کرده و به موضوعات راستیآزمایی و موشکهای بالستیک قارهپیما و نفوذ منطقهای بپردازد. مهم آن است که مذاکره خواهی آمریکا با ایران، نه کاهشی بر تحریمها و نه گشایشی در شرایط اقتصادی فراهم نخواهد ساخت بلکه گامهایی برای تخلیه منابع قدرت ایران و برای وارد نمودن ضربه نظامی نهایی میباشد.
و واقعیت مهمتر نقشی است که انقلاب اسلامی در ایجاد نظم بینالمللی جدید بر عهده گرفته است و «هنری کسینجر» در کتاب نظم جهانی با اشاره به این نقش میگوید: واقعیت اصلی این است که مسئله تعامل و مذاکره با ایران ناشی از مشکلات تکنیکی و اختلاف نظر در راستای سیاستها و روشها نیست. بلکه ناشی از رقابت میان دو جهانبینی یا به عبارت دیگر دو نوع الگوی نظم جهانی است.
او پیرامون این تقابل توصیه قابل تاملی را به سیاستگذاران آمریکایی میکند و میگوید: آمریکا باید نقش استثنایی خود را در زمینه تامین ارزشهایش تداوم بخشیده و تقویت کند. تاریخ به کشورهایی که تعهدات و هویت خود را زیر نام مسائل مقطعی تعطیل میکنند رحمی نمیکند.
در خاتمه باید خدمت مدیران سیاست عرض کرد که سادهانگاری مسائل، بلکه مبتذل ساختن موضوعات مهمی که به منافع حیاتی و ملی کشور مرتبط است و معرفی آن به عنوان تقابل دو دیدگاهی که یکی قائل به تعامل با جهان است و دیگری خشن و عبوس و نامهربان با دنیاست، و دنیا را هم در سه کشور اروپایی و آمریکا خلاصه کردن، راه حلی مفیدی برای سرکوب متخصصان دانشگاهی و نادیده گرفتن تجارب بشری و دیدگاه رائج اندیشمندان سیاست بین الملل نیست.
همچنانکه معنای عمیق دیپلماسی و مذاکره را به گپ و گفتهای چرب زبانانه، و عشوه و کرشمههای دیپلماتیک و باج دادنهای ساده لوحانه به رقیب تقلیل دادن، پیامدی جز ناکارآمد ساختن دیپلماسی، خالی ساختن ذخائر قدرت و توانمندی کشور در مقابل رقیب و راه را برای سلطه و سیطره او هموار ساختن نخواهد داشت. ذخائری که با مجاهدتهای ملت قهرمان و جوانان این مرز و بوم و با خونها و خون دل خوردنهای بیشمار فراهم گشته است.
دل بسی خون بکف آورد ولی دیده بریخت - الله الله که تلف کرد و که اندوخته بود.
