گروه سیاسی-رجانیوز: صد روز قبل یعنی 16 بهمن ماه سال 1397 بود که شبکه کانون‌های تفکر ایران (ایتان) با ارسال نامه‌­ای به حسن روحانی رئیس جمهور، با اشاره به غلط بودن محوریت توسعه صنعتی در ایجاد اشتغال به ارائه راه حلی برای ایجاد نزدیک به یک میلیون شغل در کشور پرداخت اما تاکنون نه پاسخی از جانب دولت به این پیشنهادات دیده شده نه قدم مثبتی در این زمینه برداشته شده است.

به گزارش رجانیوز؛ این شبکه با ارائه آمارهایی درباره سهم بخش خدمات در ایجاد اشتغال در جهان و همچنین سرانه پایین چهار خدمت حرفه­ای پزشکی، دندانپزشکی، وکالت و سردفتری نسبت به جمعیت ایران، پیشنهادهایی برای توسعه این خدمات حرفه ای ارائه داد. ایتان ضمن تاکید بر ضرورت رفع انحصار از بازار خدمات حرفه‌­ای مذکور با هدف رسیدن سرانه این خدمات به وضعیت مطلوب و در نتیجه، افزایش دسترسی به این خدمات و کاهش قیمت آن، حداقل ظرفیت ایجاد اشتغال از این راهکار را 930 هزار نفر برآورد کرد.

نکته جالب آنکه انحصارزدایی از بخش های یاد شده به راحتی می تواند ظرفیتی عظیمی از دانش آموختگان رشته حقوق کشور را به کارگیری کند، همچنین با آماده بودن زیرساخت های آموزشی کشور به سهولت می توان قشر متخصص در حوزه پزشکی و دندان پزشکی را تربیت و وارد بازار کار کرد.

انحصارزدایی از بخش پزشکی، دندان‌پزشکی، وکالت و سردفتری نه نیازی به ورود ارز از خارج از کشور دارد و نه حرکت آن به موافقت شرکت‌های بزرگ اروپا و آمریکا وابسته شده است، بنابراین این اشتغال‌آفرینی صرفا نیاز به شکستن موانع و اراده در برخورد با انحصارگران دارد و هیچ محدودیت خارجی به شکل گیری آن مرتبط نیست اما تاکنون وضعیت به کام تحریم کنندگان داخلی بوده و مسئولین امر در قوای قانون گذاری و اجرایی آن را جدی نگرفته اند.

در زیر مقایسه سرانه ایران با شاخص های جهانی این چهار حوزه به صورت خلاصه وضعیت اشتغال در این حوزه ها را به خوبی نشان می دهد:

پزشکی: محاسبات نشان می‌دهد شاخص سرانه تعداد پزشکان در ایران برابر 1.6 نفر به ازای هر 1000 نفر جمعیت است. در کشورهای عضور گروه بیست، سرانه پزشکان به طور متوسط 3 نفر به ازای هر 1000 نفر جمعیت بوده و کشور برای رسیدن به وضعیت مطلوب به پزشک نیاز دارد. ایجاد بازار انحصاری در خدمات پزشکی از طریق محدود کردن ظرفیت آموزش پزشکی اصلی‌ترین عامل ایجاد وضعیت کنونی است.

دندانپزشکی: دندانپزشکی نیز وضعیتی مشابه پزشکی دارد. سرانه ایران 35.6 دندانپزشک به ازای هر 100 هزار نفر و متوسط سرانه دندانپزشکان در کشورهای گروه بیست 70 نفر است. مشابه پزشکی علت سرانه کم دندان‌پزشک نیز پایین بودن ظرفیت آموزش است.

وکالت: حدود 70 هزار نفر وکیل در کشور فعال هستند که محاسبه شاخص سرانه آن نشان می‌دهد به ازای هر 100 هزار نفر فقط 76 وکیل وجود دارد. به‌طور متوسط این شاخص در دنیا برابر 240 وکیل به ازای هر 100 هزار نفر است. این اختلاف حاکی از کمبود وکیل در کشور است. علت کمبود وکیل تعیین ناکافی ظرفیت آزمون وکالت توسط کانون وکلا است. در کشورهایی که وضعیت مناسبی دارند صلاحیت علمی معیار قبولی در آزمون بوده و ظرفیت به عنوان عامل محدودکننده تعیین نمی­شود.

سردفتری: در ایران 7 هزار و 617 دفتر اسناد رسمی فعالیت می‌کنند که تعداد آن‌ها در ده سال گذشته ثابت مانده است. مقایسه سرانه 9.52 دفتر به ازای 100 هزار نفر ایران با کشورهای دارای نظام حقوقی مشابه مانند فرانسه با سرانه 13.82، حاکی از کمبود دفاتر اسناد رسمی در کشور است. همانند بازار خدمات حقوقی ظرفیت پذیرش پایین آزمون سردفتری موجب ایجاد شرایط انحصاری در این بازار شده است.

با وجود مطالب فوق و نامه تفصیلی راهکار «رفع انحصار از بازار خدمات حرفه ای»  اما تاکنون رئیس جمهور حاضر به پاسخ دادن و پیگیری این راهکار نشده است.

متن زیر گزارش کامل کانون تفکر ایران است که در خدمت مخاطبان قرار می گیرد:

عموماً تصور می‌شود توسعه صنعتی تنها راهکار ایجاد اشتغال است. هرچند توسعه صنعتی لازمه پیشرفت کشور بوده و می‌تواند در ایجاد شغل مؤثر باشد ولی نباید از ظرفیت بخش خدمات در ایجاد اشتغال غفلت کرد. در تأیید این موضوع بررسی روندهای جهانی اشتغال مؤید اهمیت خدمات به‌ویژه خدمات حرفه‌ای در ایجاد شغل است. بر اساس آمارهای جهانی، سهم مشاغل خدماتی از کل اشتغال به‌سرعت در حال افزایش است. مطابق شکل ۱ از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۷ سهم اشتغال خدمات از کل اشتغال جهان از ۳۵ درصد به بیش از ۵۰ درصد ارتقا یافته است. درحالی‌که شاخص مذکور در ایران در همان بازه زمانی با رشد پایین ۵ درصدی از ۴۵ درصد به ۵۰ درصد رسیده است. رشد پایین این دسته از مشاغل در کشور در حالی رخ داده است که این شاخص در برخی کشورهای پیشرفته مانند آمریکا و فرانسه به ارقامی بیش از ۷۵ درصد کل اشتغال در سال ۲۰۱۷ رسیده است. (شکل ۱)

بررسی‌ها نشان می‌دهد اصلی‌ترین علت عدم توسعه اشتغال خدمات در ایران ایجاد شرایط انحصاری و شبه انحصاری در مهم‌ترین بازارهای ارائه خدمت است. در ادامه اهمیت خدمات در ایجاد اشتغال و ظرفیت بخش‌های پزشکی، دندان‌پزشکی، وکالت و دفتر ثبت اسناد در ایجاد اشتغال بررسی شده است.

شکل ۱-سهم بخش خدمات از کل اشتغال (مأخذ: بانک جهانی)

نقش ویژه خدمات حرفه‌ای

همان‌طور که اشاره شد در کشورهای توسعه‌یافته سهم قابل‌توجهی از اشتغال در بخش‌های مربوط به خدمات ایجاد شده است. بررسی‌های بیشتر نشان می‌دهد در بین رشته‌های مختلف ارائه خدمت، خدمات حرفه‌ای از سهم قابل‌توجهی از کل اشتغال جامعه برخوردار هستند. خدمات حرفه‌ای به آن دسته از مشاغلی اطلاق می‌شود که نیازمند دانش و مهارت‌های تخصصی هستند و عمدتاً توسط نیروی کار تحصیل‌کرده ارائه می‌شوند. بررسی آمار اشتغال در آمریکا نشان می‌دهد بیش از ۵۰ درصد از کل اشتغال در حوزه‌هایی مانند خدمات درمان، خدمات آموزش، خدمات کسب‌وکار، خدمات مالی و … ایجاد شده است که همگی جزء خدمات حرفه‌ای محسوب می‌شوند (شکل ۲).

شکل ۲- سهم بخش‌های مختلف از اشتغال آمریکا (مأخذ: statista)

توسعه خدمات حرفه‌ای در ایران به دلیل نرخ بالای بیکاری در قشر تحصیل‌کرده از اهمیت دوچندانی برخوردار است. بر اساس آمار در سال ۹۵ نرخ بیکاری دارندگان مدرک کارشناسی %۲۲ و دارندگان مدرک کارشناسی ارشد %۱۷ اعلام شده است. درحالی‌که در همین سال، نرخ بیکاری افراد فاقد مدرک دانشگاهی از %۱۳ تجاوز نمی‌کند. ارقام فوق نشان می‌دهد اشتغال فارغ‌التحصیلان دانشگاهی مهم‌ترین مسئله در حل معضل اشتغال است. از سوی دیگر اشاره شد توسعه خدمات حرفه‌ای نیازمند نیروی کار متخصص و تحصیل‌کرده است لذا با توسعه خدمات حرفه‌ای در کشور می‌توان معضل اشتغال فارغ‌التحصیلان را حل کرد.

شکل ۳- نرخ بیکاری سال ۹۵ در ایران به تفکیک مدرک تحصیلی (مأخذ: مرکز آمار ایران)

تشریح توسعه‌نیافتگی خدمات حرفه‌ای در ایران

معماری، حسابرسی، مهندسی، پزشکی، وکالت، مدیریت سرمایه‌گذاری، پشتیبانی کسب‌وکار، مشاوره‌های تخصصی و … گستره‌ی وسیعی از خدمات حرفه‌ای را تشکیل می‌دهند که توسعه هریک از آن‌ها می‌تواند بخشی از مشکلات مربوط به بیکاری فارغ‌التحصیلان را کاهش دهد. در این گزارش وضعیت فعلی و ظرفیت اشتغال‌زایی ۴ رشته پزشکی، دندانپزشکی، سردفتری و وکالت مورد بررسی قرار گرفته است. به‌منظور تشریح وضعیت فعلی توسعه این مشاغل در کشور شاخص سرانه «تعداد کل ارائه‌دهندگان خدمات به ازای جمعیت» در ۴ رشته مذکور بررسی و با کشورهای گروه ۲۰ و غرب آسیا مقایسه شده است.

شاخص توسعه خدمات پزشکی

در حوزه پزشکی ۱۲۸ هزار پزشک مشغول ارائه خدمت هستند که از این تعداد ۸۴۴۸۰ نفر پزشک عمومی و ۴۳۵۲۰ نفر پزشک متخصص هستند. برخلاف تصور عموم مبنی بر زیاد بودن تعداد پزشک در کشور با معیار قرار دادن شاخص‌های علمی مشخص می‌شود کشور شدیداً با کمبود پزشک مواجه است به‌نحوی‌که می‌توان ادعا کرد بازار پزشکی با نوعی از انحصار روبه‌رو است.

محاسبات نشان می‌دهد شاخص سرانه تعداد پزشکان[۱] در ایران برابر ۱/۶ نفر به ازای هر ۱۰۰۰ نفر جمعیت است. این در حالی است که سرانه تعداد پزشک در یونان ۶/۲، در قطر ۷/۸، در آلمان ۳/۹ و به‌صورت متوسط در کشورهای گروه ۲۰ حدود ۳ است (شکل ۴). ارقام مذکور نشان‌دهنده کمبود جدی پزشک در ایران به نسبت کشورهای دیگر است.

شکل ۴- سرانه پزشک به ازای ۱۰۰۰ نفر جمعیت در کشورهای منتخب (مأخذ: سازمان جهانی بهداشت)

ایجاد بازار انحصاری در خدمات پزشکی از طریق محدود کردن ظرفیت آموزش پزشکی اصلی‌ترین عامل ایجاد وضعیت کنونی است. بازار انحصاری ایجاد شده علاوه بر جلوگیری از شاغل شدن تعداد کثیری از جوانان کشور موجب ایجاد صف‌های طولانی در بیمارستان‌ها، بالا رفتن شدید تعرفه خدمات درمانی و کاهش کیفیت شده است.

شاخص توسعه خدمات دندان‌پزشکی

دندان‌پزشکی نیز وضعیتی مشابه پزشکی دارد. ایران با سرانه[۲] ۳۵/۶ دندان‌پزشک به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر با کمبود شدید ارائه‌دهندگان این خدمت مواجه است. شکل ۵ وضعیت کشور را در مقایسه با برخی کشورهای منطقه و جهان نشان می‌دهد. برزیل با سرانه ۱۳۴ دندان‌پزشک به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر بالاترین سرانه دندانپزشکی را در میان کشورهای گروه ۲۰ به خود اختصاص داده است. در منطقه غرب آسیا نیز، لبنان با سرانه ۱۰۰ دندان‌پزشک بهترین جایگاه را دارد. متوسط سرانه دندان‌پزشک در کشورهای عضو گروه ۲۰ حدود ۷۰ دندان‌پزشک به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر است که تقریباً ۲ برابر سرانه ایران است. (شکل ۵)

شکل ۵- سرانه دندان‌پزشکان در کشورهای منتخب

مشابه پزشکی علت سرانه کم دندان‌پزشک نیز پایین بودن ظرفیت آموزش است. علی‌رغم بالا بودن تعداد متقاضیان رشته تجربی در سال‌های گذشته اما ظرفیت این رشته متناسب با تقاضای بازار افزایش پیدا نکرده است. به نظر می‌رسد علت این مسئله فعالیت لابی پزشکان و دندان‌پزشکان در تعیین ظرفیت این رشته‌ها در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی است.

شاخص توسعه خدمات وکالت

در بازار خدمات حقوقی کشور نیز وضعیتی مشابه بازار سلامت وجود دارد. حدود ۷۰ هزار نفر وکیل در کشور فعال هستند که محاسبه شاخص سرانه آن نشان می‌دهد به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر فقط ۷۶ وکیل وجود دارد. به‌طور متوسط این شاخص در دنیا برابر ۲۴۰ وکیل به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر است. مطابق شکل ۶ برزیل با سرانه ۴۸۲ در جهان و کویت با سرانه ۱۴۴ وکیل در منطقه پیشتاز هستند. این اختلاف حاکی از کمبود زیاد وکیل در کشور است.

شکل ۶- سرانه وکیل به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت

علت اصلی کمبود وکیل در کشور تعیین ظرفیت سخت‌گیرانه برای آزمون وکالت است. در کشورهایی که در شاخص تعداد وکیل وضعیت مناسبی دارند قبولی در آزمون وکالت بر مبنای کسب حداقل نمره و احراز صلاحیت علمی لازم، انجام می‌شود و ظرفیت مشخصی برای تعداد پذیرفته‌شدگان در نظر گرفته نمی‌شود. برخلاف این در ایران ظرفیت پذیرش برای آزمون وکالت به‌صورت دستوری توسط کانون وکلا تعیین می‌شود؛ که این موضوع موجب کمبود قابل‌توجه وکیل در کشور و انحصاری شدن بازار خدمات شده است. انحصار موجود علاوه بر جلوگیری از ایجاد اشتغال برای تعداد زیادی از فارغ‌التحصیلان دانشگاهی مانع توسعه خدماتی از قبیل مشاوره‌های تخصصی، داوری، میانجیگری، وکالت پیمانی، پیگیری حقوق عامه و… شده است.

شاخص توسعه خدمات دفاتر ثبت اسناد

بازار خدمات ثبت اسناد نیز وضعیتی مشابه با بازار وکالت دارد. در ایران ۷ هزار و ۶۱۷ دفتر اسناد رسمی فعالیت می‌کنند که تعداد آن‌ها در ده سال گذشته ثابت مانده است. ثابت ماندن تعداد دفاتر ثبت اسناد در حالی رخ داده که میزان تقاضای ثبتی در ۱۰ سال گذشته در حال رشد بوده است. برای نمونه تقاضای این خدمات در سال ۹۶ نسبت به سال ۹۵، ۶ درصد رشد را نشان می‌دهد. با تقسیم دفاتر ثبت اسناد رسمی بر جمعیت کشور، سرانه سردفتران ۹/۵۲ به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت به دست می‌آید. با توجه به شکل ۷ کشورهایی با نظام حقوقی شبیه ایران مانند هلند با سرانه ۱۹/۰۵، فرانسه با سرانه ۱۳/۸۲ و بلژیک با سرانه ۱۲/۸۸ وضعیت به‌مراتب بهتری از ایران دارند. شاخص‌های فوق نشان می‌دهد مشابه بازار خدمات حقوقی، در بازار خدمات ثبتی نیز انحصار ایجاد شده است و موجب بروز پدیده‌هایی مانند ایجاد صف در دفاتر ثبت اسناد، عدم تمایل دفاتر به انجام خدمات خرد و کیفیت پایین خدمات شده است.

شکل ۷- سرانه دفاتر اسناد رسمی

تخمین اشتغال قابل حصول در صورت توسعه خدمات مذکور

سهم مشاغل خدماتی از کل اشتغال در جهان به‌سرعت در حال افزایش و بخش قابل‌توجهی از فارغ‌التحصیلان دانشگاهی جذب بازارهای خدمات حرفه‌ای می‌شوند. با وجود این، بروز پدیده انحصار در بخش‌هایی از بازار خدمات ایران موجب ایجاد نرخ بالای بیکاری در بین فارغ‌التحصیلان دانشگاهی و ایجاد صف متقاضیان ورود به رشته‌هایی مانند پزشکی، دندان‌پزشکی و حقوق شده است. در ادامه ظرفیت تعداد مشاغل مستقیم و غیرمستقیم ایجادشده در ۴ رشته مذکور بررسی شده است.

متوسط سرانه پزشک در کشورهای گروه ۲۰، حدود ۳ پزشک در هزار نفر جمعیت است. با در نظر گرفتن سرانه سه پزشک به‌عنوان سرانه هدف، ظرفیت ایجاد ۱۱۲۰۰۰ شغل در حوزه پزشکی به صورت مستقیم وجود دارد. افزون بر این تعداد، به ازای هر پزشک حداقل دو فرصت شغلی تبعی شامل پرستار و منشی نیز ایجاد می‌شود که برابر ۲۲۴۰۰۰ نفر اشتغال تبعی خواهد بود که در مجموع نشان‌دهنده ظرفیت ۳۳۶۰۰۰ شغل در صورت حذف انحصار از بازار است.

در زمینه خدمات دندانپزشکی، سرانه کشورهای گروه ۲۰ حدود ۷۰ دندان‌پزشک به ازای ۱۰۰ هزار نفر جمعیت است. اگر سرانه مطلوب ۷۰ دندان‌پزشک در نظر گرفته شود، میزان ظرفیت اشتغال برابر ۲۷ هزار و ۵۲۰ نفر خواهد بود. همچنین به ازای اشتغال هر دندان‌پزشک حداقل یک شغل تبعی به‌عنوان دستیار ایجاد شده و در مجموع ظرفیت اشتغال خدمات دندانپزشکی ۵۵ هزار و ۴۰ نفر برآورد می‌شود.

متوسط سرانه وکالت در دنیا[۳] ۲۴۰ وکیل در ۱۰۰ هزار نفر جمعیت است. وضعیت مطلوب کشور در این رشته خدمت را می‌توان افزایش سرانه از ۷۶ به ۲۴۰ وکیل به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر تصویر کرد. تحقق این سرانه، به ایجاد ۱۳۱ هزار و ۴ فرصت شغلی می‌انجامد. با در نظر گرفتن ایجاد سه شغل تبعی دستیار، آبدارچی و دفتردار به ازای هر وکیل، ظرفیت اشتغال این بخش به ۵۲۴ هزار و ۱۶ نفر خواهد رسید.

خدمات دفتر ثبت اسناد رسمی در کشور دارای سرانه ۵۲/۹ است. با توجه به قرابت‌های سیستم حقوقی ایران و فرانسه و شرایط خوب این کشور با سرانه ۸۲/۱۳ دفتر، چشم‌انداز خدمات این حوزه ۱۳ دفتر به ازای هر ۱۰۰ نفر در نظر گرفته می‌شود؛ بنابراین نیاز است دو هزار و ۷۸۳ دفتر ثبت اسناد رسمی جدید ایجاد شود. با توجه به اینکه به ازای هر سردفتر حداقل شش شغل تبعی شامل دفتریار اول، نامه‌رسان، مستخدم، ثبات و دو نفر ماشین‌نویس فراهم می‌شود، مجموع اشتغال سردفتران و شغل‌های تبعی، به رقم ۱۹ هزار و ۵۷۱ شغل جدید می‌رسد.

ظرفیت ایجاد اشتغال خدمات حرفه‌ای بررسی‌شده در گزارش حاضر، ۹۶۷ هزار و ۵۲۸ نفر برآورد می‌شود. جدول ۱ جزئیات ارقام گزارش‌شده را در بر دارد. تأکید می‌گردد برآورد مذکور، حداقل ظرفیت اشتغال را در حوزه چهار خدمت موردبررسی نشان می‌دهد.

جدول ۱- وضعیت موجود و ظرفیت اشتغال پزشکی، دندانپزشکی، وکالت و سردفتری (واحد نفر)

جمع‌بندی

همان‌طور که اشاره شد اشتغال بخش خدمات به‌ویژه خدمات حرفه‌ای سهم قابل‌توجهی در کل اشتغال کشورهای پیشرفته دارد. در ایران به دلیل ایجاد انحصار در اکثر بازارهای خدمات حرفه‌ای توسعه این مشاغل با چالش‌های جدی روبه‌رو شده و موجب بروز معضل بیکاری فارغ‌التحصیلان، کاهش کیفیت خدمات و رشد هزینه دسترسی به این خدمات شده است. شبکه کانون‌های تفکر ایران با بررسی دقیق وضعیت ۴ بازار مذکور به راهکارهای اجرایی دقیقی به‌منظور رفع انحصار دست یافته و آماده ارائه آن‌ها به دستگاه‌های ذی‌ربط است. همچنین این راهکارها به‌مرور در گزارش‌های جداگانه‌ای در اختیار عموم مردم، نمایندگان مجلس و سایر تصمیم‌گیران قرار خواهد گرفت.

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….
[۱] سرانه پزشکان نسبت تعداد پزشک به ازای هر ۱۰۰۰ نفر جمعیت تعریف می‌شود.

[۲] سرانه پزشکان نسبت تعداد پزشک به ازای هر ۱۰۰۰ نفر جمعیت تعریف می‌شود.

[۳] شامل کشورهای: اسلونی، استونی، لهستان، ایران، کرواسی، فنلاند، کره جنوبی، اسلواکی، برزیل، جمهوری چک، رومانی، مجارستان، هلند، بلژیک، سنگاپور، لاتویا، آمریکا، فرانسه، ژاپن، آفریقای جنوبی، سوئد، ترکیه، بلغارستان، هنگ کنگ، سوییس، نیوزیلند، آلمان، اسپانیا، پرتغال، ایتالیا، استرالیا، انگلیس، یونان، قبرس، لوکزامبورگ.